گنجینه معارف

کتاب شناسی حکومت اسلامی (2)

نویسنده قبل از این، مباحثی را مطرح کرده بود، که جنبه داخلی در میان اندیشه های مسلمانان داشت؛ اما در فصل چهارم، او مباحثی را مطرح می کند که از بیرون به مسلمانان القا شده است، یعنی از رهگذر معارضه جویی غرب در برابر اسلام به عنوان ایدئولوژی جامع. سه مقاله دیگر، درباره انقلاب اسلامی است که ماهیت انقلاب، اهداف و عوامل آن، راههای تداوم انقلاب، رابطه با غرب، مفهوم نه شرقی و نه غربی، حکومت اسلامی و ویژگی های آن، موضوعات پراکنده ای هستند که در لابه لای این مقالات به آنها پرداخته شده است. حائری می گوید که در دیدگاه اهل سنت، نظام شورا با استناد به آیات قرآن و روایات به عنوان روش حکومت پذیرفته شده است، ولی در دیدگاه شیعه، امامت انتصابی علی (ع) بعد از پیامبر (ص) و سپس جانشینان او، امری پذیرفته شده است و در دوره غیبت، نظام «ولایت فقیه» مطلوبترین شکل حکومت است و همین مسئله، هدف اصلی نگارش این کتاب است و او در کتاب حاضر، جهت توضیح نظامهای سیاسی، به بررسی نظام دموکراسی، نظام شورا و نظام مبتنی بر ولایت فقیه پرداخته است. مقاله نهم، با عنوان «تحولات فکری ایران و اندیشه انقلاب اسلامی» ، طرح نظریات مختلف درباره ریشه ها و زمینه های پیدایش انقلاب اسلامی، و معرفی نظریه های جدید در زمینه ریشه های فرهنگی انقلاب اسلامی می پردازد و به تحولات و فعالیتهای فکری روحانیون و حوزه های دینی اشاره دارد، و نقش فکری مرحوم مطهری را در تبیین تفکر اسلامی بررسی نموده است. در بخش اول، به روایات موجود در این زمینه اشاره می کند، و در بخش دوم، به دو کتاب فقهی می پردازد و نظر آنها را درباره حکومت در اسلام مورد بررسی قرار می دهد.

چکیده ماشینی


منبع : اندیشه سیاسی در اسلام , حقیقت، سید صادق , 84 , , , تعداد بازدید : 7802     تاریخ درج : 1385/05/03    

اندیشه سیاسی در اسلام معاصر. (1)

عنایت، حمید.ترجمه بهاء الدین خرمشاهی.چاپ اول: تهران، خوارزمی، 354.1362 ص.

این کتاب در سال 1362 توسط ابوطالب صارمی نیز تحت عنوان تفکر نوین سیاسی اسلام ترجمه، و به کوشش انتشارات امیر کبیر چاپ شده است.P>کتاب از پیشگفتار، مقدمه و پنج فصل تشکیل شده است.کتاب فوق، اندیشه های سیاسی مسلمانان را در قرن حاضر، بویژه اندیشمندان مصر و ایران و بعضی متفکران پاکستان، هند، لبنان، سوریه و عراق بیان داشته، توصیف و تفسیر می کند.

در مقدمه، ارتباط گذشته با حال مورد بررسی حمید عنایت است و شیوه ای که میراث سنتی بر سیر تکوینی اندیشه های جدید اثر گذاشته، یا باعث شده که این اندیشه ها برای مخاطبان مذهبی معقول و مطلوب به نظر برسد، تشریح شده است.نویسنده در ردیابی اندیشه های تشیع، تسنن و خوارج، به اختلاف آنها در امر خلافت اشاره می کند.عنایت، در عوامل مساعد عقل گرایی در اسلام، به معتزله و اخوان الصفا اشاره دارد.در بین مسائل با اهمیت برای مسلمانان سیاسی نویس جدید، مؤلف به مسئله رابطه قدرت خلفا با قدرت سلاطین اشاره دارد.وی به سه امر مهم، یعنی حق انتخاب حاکم، روش انتخاب و حق قیام در برابر بی عدالتی می پردازد.در پایان مقدمه، به ذکر عواملی که باعث احیای اندیشه سیاسی بین سنی و شیعه می شود، می پردازد .

«تشیع و تسنن: تعارض و توافق» ، عنوان فصل اول کتاب است.در این فصل، تفاوتهای سیاسی بین دو فرقه مهم اسلامی، یعنی تشیع و تسنن، بویژه، روند دوگانه تعارض و توافق بین آنها بررسی شده است.نویسنده در پی آن است که نشان دهد رابطه بین تشیع و تسنن در عصر جدید، رفته رفته تحول یافته و لااقل در قلمرو آموزه های سیاسی، از صورت برخورد حاد به صورت مواجهه بارور بین فرقه ای در آمده است.در این راه، مؤلف به نمونه هایی از به هم نزدیک شدن پیدا و پنهان دو فرقه اشاره کرده است.عنایت، در فصل اول به عناوین روحیه تشیع (که معتقد به حق خلافت برای معصوم است) و جدال پردازی بین تشیع و تسنن (که بر سر اصول تعارض ندارند، بلکه بر سر مسائل جنبی است)، می پردازد.

«بحران خلافت» ، فصل دوم کتاب است.حمید عنایت می نویسد که اندیشه سیاسی اهل سنت در عصر جدید، با الغای خلافت به حکم مجلس کبیر ملی ترکیه در سال 1924 م.به نقطه عطفی رسید.این رویداد در زمانی رخ داد که تجددخواهی دینی آغاز شده، به همت اسدآبادی و عبده، شور و شتاب خود را از دست داده بود.الغای خلافت و به تبع آن بحثهای عمیق بین تجددخواهان و سنت گرایان نیز، مورد بررسی عنایت است.به گفته او، سرانجام با پیروزی سنت گرایان، آنان به دنبال بدیلی برای خلافت بودند که به حکومت اسلامی انجامید و مورد بحث میان متفکران سیاسی گشت.عمده بررسی عنایت، درباره نظریات اقبال لاهوری، عبد الرزاق و ابو الکلام آزاد است.

در فصل سوم کتاب، به «اندیشه حکومت اسلامی» پرداخته شده است.در این فصل، عنایت به شرح اندیشه های سیاسی محمد رشید رضا می پردازد.عنایت می گوید که رشید رضا یک نظریه پرداز پیشتاز حکومت اسلامی به معنای جدید شمرده می شود.او می افزاید که رشید رضا موضوع حکومت اسلامی را پس از پرداختن به مسائل خلافت پیش می کشد.

در مبحث دوم از فصل سوم، عنایت به تبیین و توضیح اصل گرایی می پردازد.وی در این زمینه، به نهضت اخوان المسلمین و نظریات مؤسس آن حسن البنا اشاره می کند.عنایت در این باره، تأثیرپذیری فداییان اسلام در ایران را از نهضت اخوان المسلمین بررسی می کند.نظریات مودودی نیز از دید عنایت دور نمی ماند.

«ناسیونالیسم، دموکراسی و سوسیالیسم» ، عنوان فصل چهارم کتاب است.نویسنده قبل از این، مباحثی را مطرح کرده بود، که جنبه داخلی در میان اندیشه های مسلمانان داشت؛ اما در فصل چهارم، او مباحثی را مطرح می کند که از بیرون به مسلمانان القا شده است، یعنی از رهگذر معارضه جویی غرب در برابر اسلام به عنوان ایدئولوژی جامع.از این رو، مؤلف به سه مبحث ناسیونالیسم، دموکراسی و سوسیالیسم می پردازد و تأثیر آنها را در نظریات اندیشمندان مسلمان بررسی می کند.وی به آرای عبد الرحمان بزاز، جمال عبد الناصر، و تحول در دیدگاه الازهر نسبت به ناسیونالیسم، و تأثیر ناسیونالیسم در حرکتهای مختلف در ایران اشاره می کند .وی در بحث از دموکراسی، به تلاش بعضی اندیشمندان مسلمان در جهت سازگار نشان دادن اسلام و دموکراسی اشاره می کند.عنایت در بحث از سوسیالیسم، به سه روایت در میان اندیشمندان مسلمان می پردازد: 1.روایت رسمی، 2.روایت اصل گرا، 3.روایت رادیکال.

فصل پنجم، «نظری به تجددخواهی شیعه» نام گرفته است.عنایت معتقد است در دو قرن اخیر، شیعه اثنی عشری در ایران، عراق و لبنان، چه در نظر و چه در عمل، از خود نشاط و تحرک نشان داده است.نویسنده سر حیات شیعه را ناشی از «اجتهاد» می داند.وی احیای تفکر شیعی را از جنگ جهانی دوم به این سو، علاوه بر نشأت از علل کلی که بر همه گروهها اثر گذارده، متأثر از موارد خاصی می داند، از جمله نقش رهبری و مرجعیت تقلید در شیعه.وی آغاز این پدیده را از زمان شیخ انصاری می داند.مؤلف در بررسی احیای تفکر شیعی، به جریان مشروطه و نقش علما در آن اشاره کرده آن را مورد بررسی عمیق قرار می دهد.وی، به تازگی و بی سابقه بودن قانونگذاری از طرف انسان برای روابط اجتماعی در جریان مشروطه اشاره می کند و مبانی فقهی ذیل را در این زمینه ذکر می کند: مقدمه واجب، احکام ثانویه ظاهریه، قواعد متفرقه مربوط به جدایی مسائل شرعی از عرفی و مقبوله عمر بن حنظله.وی سپس به عقیده نامشروعیت حکومت در دوران غیبت اشاره می کند و آنگاه به مفاهیم تقیه و شهادت می پردازد.

انقلاب اسلامی و ریشه های آن.

عمید زنجانی، عباسعلی، چاپ چهارم: تهران، نشر کتاب سیاسی، 596.1370 ص.

به اعتقاد نویسنده، پیروزی انقلاب اسلامی ایران، حادثه مهم و حیرت انگیز قرن حاضر است که در تحولات سیاسی جهان و منطقه نقش تعیین کننده دارد.نتیجه این حادثه بزرگ، از بین رفتن رژیم حامی قدرتهای بزرگ و روی کار آمدن حکومتی اسلامی در منطقه است، که زمینه ساز تحولات سیاسی ریشه دار است و اسلام را به عنوان قدرت تعیین کننده در جهان مطرح نموده و زمینه ساز ریشه کنی استعمار بویژه در منطقه است.این امر، باعث وحشت استعمارگران شده و از انقلاب ایران به بنیادگرایی تعبیر می کنند.بنابراین، شناخت ماهیت انقلاب اسلامی امری ضروری است.

مؤلف کتاب فوق، در صدد تبیین این مسئله است که چه چیزی اتفاق افتاده است و برای فهم آن چه باید کرد، و نیز چرا اتفاق افتاده است و ریشه ها و عوامل آن کدام اند.

نویسنده، کتاب خویش را در چهار بخش تنظیم کرده است:

الف) «تئوری انقلاب اسلامی و شناخت ماهیت آن» ، که در این بخش با ارائه تعریف انقلاب، معیارهای آن، ویژگی ها و عوامل به وجود آورنده انقلاب اسلامی، توضیح داده شده است و بیان شده که اعتقاد به جهان بینی اسلامی و نظام امامت، این انقلاب را از سایر قیامها متمایز می کند.

ب) «ریشه های عقیدتی انقلاب اسلامی» ، که مؤلف در این بخش، در صدد تبیین نقش عامل اعتقاد و ایمان توده های مردم در انقلاب اسلامی است و آن را محور اصلی انقلاب اسلامی شمرده است.مبانی قرآنی حیات سیاسی مسلمانان، امامت و رهبری و ولایت فقیه و سیره سیاسی پیامبر (ص) و ائمه (ع)، مطالب دیگری است که در این بخش به آن پرداخته شده است.

ج) «ریشه های تاریخی انقلاب اسلامی» ، که در این بخش مؤلف با اشاره به اعتقاد انقلابی گری شیعه از ابتدای تشکیل آن، به بررسی تفصیلی نهضتهای شیعی در زمان ائمه (ع) و بعد از آن پرداخته است و برخی قیامها و نهضتهای علوی را بررسی کرده است.

تشکیل دولتهای اسلامی انقلابی با صبغه شیعی، نظیر دولت انقلابی ادریسیان، آل بویه، فاطمیان و حمدانیان و نیز حرکتهای اسلامی دوران حکومت مغولها، نهضتهای اسلامی تا دوران صفویه و جنبشهای اسلامی از انقراض صفویه تا دوران قاجاریه و نیز نهضتهای نوگرایانه در تفکر سیاسی اسلام در قرن اخیر، فصول دیگری است که در این بخش بدان اشاره شده است.

د) «علل و عوامل پیروزی انقلاب اسلامی» که مؤلف در این بخش، به علل و عوامل شتابزا و عینی پیروزی انقلاب اسلامی پرداخته است و دیدگاههای مدرنیزاسیون، دیدگاه ظهور قدرت جدید در منطقه، عامل اقتصاد نابسامان ایران، سیاست حقوق بشرکارتر و سایر عوامل شتابزای انقلاب، بررسی شده است.

به طور کلی، به نظر نویسنده در انقلاب اسلامی ایران عامل مذهب مهمترین عامل بوده و ویژگی این انقلاب، اسلامی بودن آن است.وی با اثبات این نظریه، در صدد است دیگر نظریات درباره پیروزی انقلاب اسلامی را رد کند.

انقلاب اسلامی و وضع کنونی عالم.

داوری اردکانی، رضا.چاپ دوم: تهران، واحد مطالعات و تحقیقات فرهنگی و تاریخی، 268.1361 ص.

نویسنده، این کتاب را برای بیان و درک حقیقت و ماهیت انقلاب اسلامی، تدوین کرده است .

در فصل اول با عنوان «روشنفکری و روشنفکران» ، بحثی درباره مفهوم این موضوع و خاستگاه بیان شده است.نویسنده به اینکه مارکسیستها روشنفکری را از آثار دوره بورژوازی می دانند، اشاره کرده می گوید که عموما در لفظ روشنفکر، نوعی مدح و ستایش وجود دارد، ولی حقیقت این معنا کمتر بحث و بررسی شده است.وی سپس با اشاره به نظر آل احمد، روشنفکران را به دو دسته در خدمت دستگاه حاکمه و روشنفکرانی که با دستگاه حکومت در افتاده اند، تقسیم کرده است.به اعتقاد او، جلال در صدد ایجاد تغییر در وضع روشنفکران بود.

نویسنده سپس به تقلید و پیروی روشنفکران ایرانی از خرد اروپایی پرداخته و غربزدگی روشنفکران را مذمت نموده است.روشنفکر آشنا به علوم جدید، از واقعیت و شناخت علمی جامعه خویش غافل و بیخبر است، زیرا؛ روشنفکری در ایران، همواره در پریشانی و پراکندگی فکری بوده و ژرف و عمق واقعیتها را تحلیل نکرده است.با وقوع انقلاب اسلامی، ارکان فکری روشنفکری متزلزل شده است و روشنفکران باید در صدد کشف حقیقت اسلام باشند.

نویسنده در فصل دوم، با عنوان «عقل سیاسی» ، مفهوم خرد سیاسی را نزدیک به فضیلت عقلی، می داند که در فلسفه ارسطو از آن سخن به میان آمده است.با خرد سیاسی می توان عالم را شناخت و امکانات عمل در آن عالم را دید، مقاصد را تعیین کرد و آرا و نظریات دیگران را دریافت.نویسنده سپس به مفهوم عقل اشاره کرده، می گوید که این مفهوم گاهی به معنای عقل معاش به کار می رود.در فلسفه، عقل به دو دسته نظری و عملی تقسیم می شود.سیاستمدار ممکن است فاقد عقل سیاسی و ادراک صحیحی از سیاست باشد.چنین سیاستمداری، سیاستمدار ناآگاه از اوضاع، توانایی ها، شرایط محیط و راهبردهاست.غربیها با عقل سیاسی، متناسب با هوای نفس و نفسانیات و غرور، به قدرت رسیدند و لذا در خدمت استیلا جویی قرار گرفتند.پس در واقع از عقل سیاسی غافل مانده اند.در درون انقلاب اسلامی ایران نیز، کسانی هستند که از عقل سیاسی برخوردار نیستند و لذا به مخالفت با آن مبادرت می کنند.

در فصل سوم، با عنوان «رهبری در مشروطیت و انقلاب اسلامی» ، نویسنده ادعا می کند که مشروطه، رهبری مشخص و معین نداشت؛ زیرا مشروطیت یک جنبش تمام دینی نبود که روحانیون آن را رهبری کنند.

نویسنده می گوید که روحانیون در مشروطیت تأثیرگذار بودند و با وجه ضد ظلم و ستم بودن آن موافقت داشتند.در حقیقت مشروطیت دو وجه داشت، یکی وجه غرب زدگی، دیگری مقابله با ظلم و خفقان.اولی ربطی به دین نداشت و دومی هم مورد تأیید روحانیون بود، نه اینکه رهبری آن را به عهده داشته باشند.پس مشروطیت، در واقع از وحدت هدف و رهبری برخوردار نبود.

مقاله اول، بحثی است در باب جایگاه انقلاب در علم فلسفه و ویژگی آن علم.مقاله چهارم و ششم، درباره فلسفه و انقلاب و مقاله امپریالیزم است. «امپریالیزم» ، عنوان مقاله ای است در زمینه مفهوم امپریالیزم و تاریخ و اهداف آن.سه مقاله دیگر، درباره انقلاب اسلامی است که ماهیت انقلاب، اهداف و عوامل آن، راههای تداوم انقلاب، رابطه با غرب، مفهوم نه شرقی و نه غربی، حکومت اسلامی و ویژگی های آن، موضوعات پراکنده ای هستند که در لابه لای این مقالات به آنها پرداخته شده است.

بنیاد فلسفه سیاسی در ایران (عصر مشروطیت)، تلاقی اندیشه سیاسی اسلام و ایران با غرب .

نجفی، موسی.چاپ اول: تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1376، 504 ص.کتاب فوق از دیباچه، سه بخش و ضمایم تشکیل شده است.نویسنده، در دیباچه به علل کمبود تحقیقات واقع گرایانه از مشروطه می پردازد.

عنوان بخش اول، «بررسی منابع اندیشه سیاسی در عصر مشروطیت» است.نجفی در بحث اول این بخش، به تقسیم بندی منابع و ارزیابی آنها می پردازد.او می گوید که بررسی اندیشه سیاسی با بررسی تاریخ سیاسی، تفاوت دارد.منابع اندیشه سیاسی را می توان به منابع دست اول (کتابهایی که مستقیما از زبان رجال صدر مشروطه نوشته شده)، منابع دست دوم (مدارک تاریخی، اعلامیه ها و مطبوعات) و منابع دست سوم (دیگر کتب تاریخی و مستند) تقسیم نمود.نویسنده کتاب، همچنین سه انتقاد عمده بر تحقیقات فریدون آدمیت وارد می داند.

بحث دوم این بخش، به بررسی هشتاد کتاب و رساله مستقل سیاسی (از نوع منابع دست اول) اختصاص یافته است.نجفی، به طور مثال، کتبی مانند تنبیه الامه و تنزیه المله و طبایع الاستبداد و مصارع الاستعباد را معرفی و تحلیل می نماید و در این بین، از اقوال دیگران درباره این رساله ها نیز مدد گرفته است.در نتیجه گیری، گفته شده که این کتابها در چهار گروه قابل تقسیم بندی هستند:

1.کتابهایی که جنبه تألیفی دارند،

2.رساله هایی که جنبه تبلیغی دارند،

3.آثاری که بیشتر ترجمه متون اروپایی یا عربی است،

4.رساله ها و نظامنامه هایی که به نحوی حکایت از عقاید احزاب و تشکیلات می کند.

بحث بخش دوم کتاب، فلسفه اجتماعی سیاسی چند کتاب ارزشمند عصر مشروطیت است.در این بخش، کتب آفتاب و زمین، رساله حقوق و وظایف ملت، نوشدارو یا دوای درد ایرانیان و تنبیه الامه و تنزیه المله، مورد بررسی قرار می گیرد.به نوشته مؤلف، کتاب اول، برای نخستین بار معرفی می شود و می توان آن را نماینده تفکر فیلسوفانه، نقادانه، ضد استبداد و مشروطه خواه دانست.کتاب دوم نماینده نوعی تفکر انساندوستانه، آزادیخواه است و کتاب سوم، قلمی بدبین و سختگیر دارد.

عنوان بخش سوم، «روش شناسی و فلسفه تاریخ در عصر مشروطیت» است.میرزای نایینی به نوعی عقل و شرع را ملازم و مفروض می داند.مؤلف بر آن است که آثار سیاسی دهه اول، ترکیبی است از تألیف، ترجمه و تبلیغ، و در روح و بیان متون سیاسی عصر مشروطیت، شاهد حرکتهایی از فلسفه سیاسی به سوی علم سیاسی هستیم.علاوه بر آن، علم اصول و اصول فلسفه شورایی نیز در متون سیاسی عصر مشروطیت نقش داشته است.

کتاب در بیان محتوای متون سیاسی کتب عصر مشروطیت، به موضوع فلسفه تاریخ و مبحث انسان و تاریخ نیز اشاره شده است.به بیان مؤلف، میرزا عباس یزدی، نویسنده آفتاب و زمین در موضوع فلسفه تاریخ تفکراتی داشته است.

ضمایم کتاب، شامل دوازده رساله و کتاب مستقل سیاسی منتشر نشده از عصر مشروطیت است، که عبارت اند از: رساله های ارشاد العباد الی عمارة البلاد، تدین و تمدن، حقوق و وظایف ملت، بیداری دشمن، خواب ما، آمال نامه اتحادیه سادات، عهدنامه سلسله جلیله تجار خوانساری، اتمام حجت، مرامنامه فرقه مقدسه آزادیخواهان، لامحه شب، گنجینه انصار یا رمان شیخ و شوخ، و کتابهای نوشدارو یا دوای درد ایرانیان و آفتاب و زمین.

بنیان حکومت در اسلام.

حائری، سید کاظم، چاپ اول: تهران، چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1364، 303 ص.

این کتاب علاوه بر معرفی شیوه های حکومت، به اصولی که انسان را به سعادت و خوشبختی رهنمون شود و همواره یکی از مهمترین مباحث اندیشمندان اسلامی بوده، اشاره می کند.نویسنده می گوید که نوع نظام سیاسی، اجتماعی و اقتصادی که بر جهان حکومت می کند، در نیل به این هدف نقش اساسی دارد.اندیشه ورزان با نگرشهای گوناگون، نظامهای سیاسی متفاوتی را برای تحقق عدالت پیشنهاد می کنند.گروهی سعادت را در سایه نظام دموکراسی و گروهی نظامهای سوسیالیستی را تحقق بخش آرزوی بشر می دانند.

در بخشی از کتاب آمده که از دیدگاه اسلام، حاکمیت از آن خداست و قانونگذاری الهی سعادت بخش انسانهاست.نویسنده، همچنین تأکید دارد که چگونگی نظام حکومت در اسلام، بویژه بعد از رحلت پیامبر (ص) از مسائل مهمی بوده که دیدگاههای متفاوتی از طرف اهل سنت و شیعه درباره آن ارائه شده است.

حائری می گوید که در دیدگاه اهل سنت، نظام شورا با استناد به آیات قرآن و روایات به عنوان روش حکومت پذیرفته شده است، ولی در دیدگاه شیعه، امامت انتصابی علی (ع) بعد از پیامبر (ص) و سپس جانشینان او، امری پذیرفته شده است و در دوره غیبت، نظام «ولایت فقیه» مطلوبترین شکل حکومت است و همین مسئله، هدف اصلی نگارش این کتاب است و او در کتاب حاضر، جهت توضیح نظامهای سیاسی، به بررسی نظام دموکراسی، نظام شورا و نظام مبتنی بر ولایت فقیه پرداخته است.

کتاب در بحث از نظامهای دموکراسی، اشاره ای کوتاه به نظامهای استبدادی و خودکامه نموده و به بحث از خاستگاه حکومت در نظام دموکراسی، نقش مردم، حاکمان، کارکردها، مسئله اقلیت و اکثریت و تفکیک قوا و...به بحث گذارده شده است و در پایان این فصل، به نقد و بررسی این نظامها و مشکلات موجود در آنها پرداخته است.

در فصل دوم، نویسنده با اشاره به اینکه از دیدگاه دانشمندان عامه، پیکره دولت اسلامی بر اساس شوراست، ابهاماتی را به برداشتهای دانشمندان اهل سنت از شورا وارد کرده و با استناد به آیات و روایات، به بررسی معنا و مفهوم شورا پرداخته است و اساسا در صدد رد ادعای حکومت مبتنی بر اساس شورای امت است.او حکومت اسلامی مبتنی بر شورا را در دوره غیبت مردود می داند.

نویسنده در فصل سوم، به بحث ولایت فقیه پرداخته و ابتدا روشهای اثبات ولایت فقیه را بررسی کرده و سپس شروط لازم برای ولایت فقیه و دایره اختیارات او را متذکر شده است.

حائری در پایان فصل، به طور مقایسه ای به شورا و ولایت فقیه پرداخته است و با ذکر ایرادهایی در مورد ولایت فقیه، به آنها پاسخ گفته است.

پیرامون انقلاب اسلامی.

مطهری، مرتضی.تهران، دفتر انتشارات اسلامی، 148 ص.

کتاب تحت شش گفتار تدوین شده است.گفتار اول، سخنرانی شهید مطهری در باب آزادی تفکر و عقیده است.گفتار دوم در مورد ماهیت عوامل انقلاب اسلامی است.گفتار سوم پرسش و پاسخ، و گفتار چهارم مصاحبه تلویزیونی است.گفتار پنجم مصاحبه ای است که ایشان با عبد الکریم سروش انجام داده و در نهایت، گفتار ششم سخنرانی در باب عدالت اجتماعی، استقلال و آزادی، معنویت در انقلاب اسلامی، و روحانیت و انقلاب اسلامی است.

در گفتار اول، نویسنده در پی توضیح آزادی تفکر و عقیده است.وی از دو نوع آزادی سخن می گوید : آزادی انسانی و آزادی حیوانی.او در ادامه به تفاوت بین آزادی تفکر و عقیده می پردازد و در این باره می گوید که آزادی تفکر، ناشی از همان استعداد انسانی بشر است که می تواند در مسائل بیندیشد.این استعداد بشری، حتما باید آزاد باشد؛ اما آزادی عقیده خصوصیت دیگری نیز دارد.هر عقیده ای ناشی از تفکر صحیح نیست، بلکه منشأ بسیاری از عقاید، یک سلسله عادتها و تقلیدها و تعصبات است، که این گونه عقاید، انعقاد اندیشه را به همراه دارند .در این صورت است که این عقاید، برای جامعه مضرند و باید جلو آنها را گرفت.نویسنده در این باره به داستان حضرت ابراهیم (ع) در مبارزه با عقاید خرافی زمان خود اشاره می کند .او در ادامه به سوء استفاده مارکسیست ها از آیات قرآن در جریان انقلاب اشاره می کند .نویسنده درباره آزادی در حکومت اسلامی می نویسد که در حکومت اسلامی، احزاب آزادند و می توانند عقاید خود را بیان کنند، اما اگر بخواهند به نام اسلام عقایدشان را بگویند، با آنها برخورد می کنیم.

در گفتار دوم، نویسنده به بیان ماهیت و عوامل انقلاب اسلامی ایران می پردازد.او با اشاره به انقلاب پیامبر اسلام (ص) و عوامل تحریف در آن پس از رحلت پیامبر (ص)، نتیجه می گیرد حال که توانسته ایم انقلاب را به پیروزی برسانیم، نباید تعصبات و خودخواهی ها را در آن دخالت دهیم، که در غیر این صورت شکست انقلاب حتمی خواهد بود.او با تعریف انقلاب، خصوصیات آن را «نارضایی و خشم از وضع موجود» و «آرمان وضع مطلوب» می داند.نویسنده در این گفتار با اشاره به نظریات مختلف، سرانجام نتیجه می گیرد که انقلاب ما هویت اسلامی داشته است.این هویت، خود در بر دارنده توجه به عوامل مادی، معنوی، و سیاسی است.او انقلاب را با روحیه تشیع سازگار می داند.

«پرسشها و پاسخها» ، عنوان گفتار سوم است که متشکل از طرح سه پرسش و پاسخ از نویسنده است.در پاسخ به پرسش اول، او تصریح می کند که درست است در جریان انقلاب گروهها و اقلیتهای مختلف دخیل بودند، اما روح انقلاب را «اسلام» تشکیل می داده است.پرسش دوم آن است که آیا در قرآن، طبقه مستضعف به عنوان خاستگاه نهضتها معرفی شده اند.پاسخ چنین است که قرآن، معتقد است که همواره مستضعفین بیشتر از غیر مستضعفین به ایمان و عمل صالح گرایش دارند .نتیجه نهضتهای اسلامی به نفع مستضعفین خواهد بود، اما خاستگاه نهضتها تنها مستضعفین نیستند.در پاسخ به سؤال سوم نیز که آیا ممنوعیت انتشار کتب ضاله، مخالف آزادی نیست، جواب می دهد کتبی که مبتنی بر استدلال نباشند و بر پایه اغفال و دروغ استوار باشند، ممنوع نبودن نشر آنها مخالف آزادی است.

در گفتار چهارم که مصاحبه با صدا و سیماست در مورد همه پرسی در جمهوری اسلامی است و محور بحث این است که «جمهوری» بودن با «اسلامی» بودن نظام منافاتی ندارد.مطهری (ره) درباره اسلام و مسائل جدید پاسخ می دهد که اساسا نوعیت انسانها تغییر نمی کند، آنچه که احتیاج به تغییر دارد، منازل بین راه است نه اهداف و اصول.نقش فقیه در یک کشور اسلامی، نقش یک ایدئولوگ است، نه نقش یک حاکم.سؤال دیگر درباره تنافی سوسیالیسم و لیبرالیسم است، که ایشان به آن می پردازند.

گفتار پنجم کتاب، مصاحبه عبد الکریم سروش با مطهری (ره) است.در پاسخ به تنافی «قید اسلامیت» با جمهوریت، ایشان توضیح می دهد که مردم، انقلاب اسلامی کرده اند نه انقلاب مطلق.در ادامه، درباره انقلاب و عوامل آن و نظریاتی در این مورد، به صورت پرسش و پاسخ می آید، که عمدتا در قسمتهای دیگر کتاب آمده است.

گفتار ششم، متشکل از چهار سخنرانی شهید در مسجد فرشته است.سخنرانی اول در مورد «عدالت اجتماعی» است.او توضیح می دهد که عدالت اجتماعی به اضافه استقلال و آزادی و معنویت اسلامی، سه رکن اصلی بقا و تداوم انقلاب اسلامی ایران است.لذا ضرورت برقراری عدالت اجتماعی را از این زاویه مورد بررسی قرار می دهد.

«استقلال و آزادی» ، عنوان سخنرانی دوم است، که در آن به درجات استقلال و وضعیت ایران در زمان طاغوت اشاره شده است.در این سخنرانی، توجه اسلام به آزادی و استقلال را تذکر داده شده و نقش آن را در بروز انقلاب توضیح داده شده است.

«معنویت در انقلاب اسلامی» ، عنوان سخنرانی دیگر است، که در آن یادآوری شده که معنویت از ارکان بقا و تداوم انقلاب اسلامی است.همچنین معنویت از نگاه اسلام، مادیگرایان و اومانیست ها توضیح داده شده است.

سخنرانی چهارم درباره «روحانیت و انقلاب اسلامی» است، که روحانیون را از دو جنبه مورد بحث قرار می دهد: 1.سهم روحانیون در انقلاب، 2.رابطه روحانیون با آینده انقلاب.سپس توضیح داده شده که روحانی، باید خود را به «اندیشه» مجهز کند، تا در آینده پاسخگوی سؤالات و شبهات باشد.

تأملات سیاسی در تاریخ تفکر اسلامی (ج 1) .

نجفی، موسی (به اهتمام) .چاپ اول: تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 261 .1374 ص.

این کتاب مجموعه مقالاتی در حوزه معرفت سیاسی اسلام است و هدف از جمع آوری آنها، آن گونه که موسی نجفی جمع آوری کننده این مقالات در مقدمه بیان می کند، این است که حوزه معرفت سیاسی در اسلام، از جایگاه ویژه ای برخوردار است.اختصاص چنین جایگاه مهم و رفیعی، نه تنها به سبب ذات اندیشه های سیاسی اسلام، بلکه به لحاظ شرایط خاص انقلاب اسلامی است .بنابراین، از دیدگاه او خلأ و کمبود متون و مباحث در زمینه اندیشه های سیاسی اسلام، بویژه در شرایط انقلاب اسلامی ایران، نیازمند بررسی دقیق و اصولی در زمینه تفکر سیاسی است و ضرورت طرح مباحثی چون فقه سیاسی، بررسی تطبیقی اندیشه های اسلامی، علل دگرگونی های اجتماعی و سیاسی در نظر اسلام و نقش مردم و گروههای مختلف در حکومت اسلامی، و آزادی، از جمله مباحثی است که نیازمند تأمل ریشه ای و عمیق است.این مجموعه، با توجه به نکات ذکر شده تدوین یافته است.بنابراین، هدف اصلی آن، برداشتن گامی است برای شناساندن اندیشه های سیاسی در اسلام و رفع ابهامات احتمالی در این حوزه فکری.این کتاب مجموعه ای است از ده مقاله.

مقاله اول با عنوان «رهیافتی بر مبانی اندیشه های سیاسی شیعه در قرن اخیر» ، نوشته مظفر نامدار است، که به تأثیر سیاسی مکتب سامرا و پایه گذار اصلی آن میرزای شیرازی می پردازد و در زمینه های مشارکت سیاسی، حاکمیت، تکوین اندیشه سیاسی در حوزه های فلسفه، فقه و کلام به بحث می پردازد.

مقاله دوم با عنوان «نظریه دولت در اندیشه سیاسی شهید صدر» ، به بحث درباره دولت و نظریه دولت از دیدگاه آن شهید می پردازد و دولت را برترین تجلی وحدت سیاسی جماعتی از مردم می داند و در ضرورت وجود دولت و منشأ تاریخی آن را به بحث می پردازد.نویسنده این مقاله محمد حسین جمشیدی است.

در مقاله سوم، اندیشه های فارابی در زمینه مدینه فاضله، حکومت فیلسوف، انواع فیلسوف و تقسیم بندی علوم، مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.این مقاله مختصر، نوشته رضا داوری است.

مقاله چهارم، به اندیشه سیاسی ابوعلی سینا پرداخته و نوشته رضوان سید است که موسی نجفی آن را ترجمه کرده است.در این مقاله، منابع فکری سیاسی ابن سینا، مقایسه نظریه اسلامی و نظریه یونانی در اندیشه ابن سینا و محور بودن امامت در اندیشه او، مورد بررسی قرار گرفته است.

در مقاله پنجم، به اندیشه سیاسی خواجه نصیر الدین پرداخته شده و تفکر سیاسی اودر زمینه مدینه فاضله، تمدن، تعاون، اقسام جوامع و انواع شهرها، و عدل و داد و ویژگی های فرمانروا بحث شده است.نویسنده این مقاله، علی زیعور و مترجم آن فرخ امه طلب است.

مقاله ششم، نگاهی مقایسه ای است به مبانی حوزه تفکر اسلام و غرب، که اندیشه سیاسی برخی اندیشمندان اسلامی با نظریه پردازان غرب مقایسه شده است و به تفاوت برداشت از طبیعت انسان، بنیاد دولت و حاکمیت پرداخته شده است.احمد جهان بزرگی نگارش این مقاله را بر عهده داشته است.

عمید زنجانی، در مقاله هفتم با عنوان «درآمدی بر اندیشه سیاسی و بنیادهای آن در اسلام» ، مبانی توحیدی اندیشه سیاسی اسلام را مورد توجه قرار داده و دیدگاه قرآن را در زمینه مسائل اجتماعی و پدیده های آن مورد بررسی قرار داده است و درباره مسئله رهبری، با بیان تجلی آن در امامت به بحث پرداخته است.

مقاله هشتم، تحت عنوان «اندیشه سیاسی در متون سیاستنامه ها، دستور الوزرا و آثار الوزرا» ، منابع تفکر سیاسی در اسلام و ایران اسلامی را بیان کرده و سیاستنامه نویسی را به عنوان یکی از منابع متون اندیشه سیاسی در اسلام مورد بررسی قرار داده، و کتابهایی را به عنوان سیاستنامه معرفی و نقد و بررسی کرده است.نویسنده این مقاله، موسی نجفی است.

مقاله نهم، با عنوان «تحولات فکری ایران و اندیشه انقلاب اسلامی» ، طرح نظریات مختلف درباره ریشه ها و زمینه های پیدایش انقلاب اسلامی، و معرفی نظریه های جدید در زمینه ریشه های فرهنگی انقلاب اسلامی می پردازد و به تحولات و فعالیتهای فکری روحانیون و حوزه های دینی اشاره دارد، و نقش فکری مرحوم مطهری را در تبیین تفکر اسلامی بررسی نموده است.این مقاله را محمد شفیعی فر به رشته تحریر درآورده است.

آخرین مقاله این مجموعه کتابشناسی امام محمد غزالی و خواجه نصیر طوسی است و محمود حقیقی، تهیه این کتابشناسی را بر عهده داشته است.

تأملات سیاسی در تاریخ تفکر اسلامی (ج 2) .

نجفی، موسی (به اهتمام) .چاپ اول: تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 446 .1375 ص.

این کتاب، دومین جلد از این مجموعه است که طرح مباحث اندیشه سیاسی اسلام را بر عهده دارد و هدف آن تفحص دقیق در این حوزه از اندیشه، و آشنایی با دیدگاههای اجتماعی و سیاسی اسلام است.این مجموعه، در قالب هشت مقاله تخصصی ارائه شده است.

مقاله اول که اثر موسی نجفی است، درباره اندیشه سیاسی علامه ملا احمد نراقی است.مباحث او برگرفته از کتاب معراج السعاده آن عالم اخلاقی است.به گفته مؤلف، مرحوم نراقی بر شرافت انسانی و کرامت وی در جایگاه خلقت تأکید دارد.او عدالت را در ارتباط با نفس و قوای انسانی طرح می کند و سپس می گوید این عدالت است که در ابعاد اجتماعی و سیاسی تجلی می نماید.وی ظلم، اقسام و علت آن را یادآور می شود و قبح ظلم را عقلی می داند.در این مقاله همچنین آمده که نراقی مشروعیت حکومتها را در معیار عدالت جستجو می کند و نه در معیار قدرت، و سلطنت ظاهری و پایبندی به احکام الهی را از طریق اجرای شریعت، معیار عدالت بیان می کند.رعایت عدل و عدالت، ایجاد رابطه اعتماد و همبستگی بین حکمرانان و مردم است و حکمرانان در قبال مردم مسئولیت دارند.

در مقاله دوم که نوشته فرخ امه طلب است، به اندیشه های سیاسی در رساله «امامت» اثر خواجه نصیر الدین طوسی پرداخته شده است.به نوشته مقاله، در این رساله از چیستی امام و از جواز وجود امام و یا فقدان پیشوا در زمان تکلیف، بحث شده است.لزوم وجود امام و پیشوا و ویژگی های او از دیگر مباحث اصلی امامت است، که در این مقاله بتفصیل از آنها بحث شده است.ضمنا از شرح حال و اوضاع فرهنگی و سیاسی زمان خواجه نصیر، بحث به میان آمده است.

مقاله سوم، به بررسی اصول کلی اندیشه سیاسی ائمه اطهار (ع) پرداخته است.نویسنده این مقاله، احمد جهان بزرگی است.او ضمن یک بررسی اجمالی، اصول کلی اندیشه سیاسی ائمه اطهار (ع) را تقویت اعتقاد به حضور جدی خدا و قوانین ودستورهای الهی در عرصه سیاست، امری لازم و ضروری می داند، و اینکه دستورهای خداوند همیشه باید مد نظر قرار گیرد.وی همچنین درباره سیره عملی سیاسی هر کدام از امامان معصوم (ع) بحث کرده است.

«اندیشه سیاسی شیعه در عصر صفویه» ، موضوع مقاله چهارم این کتاب است، که با مقاله ای از محمد باقر الفت و با تصحیح موسی نجفی از رساله «اعظم حوادث اسلام و ایران» نگارنده، این موضوع بررسی شده است.از جمله مباحث این نوشته، دین و دولت و تحرکات شیعه و اصلاحات اجتماعی و سیاسی دوره صفویان است، که بتفصیل بررسی شده است.توجه به بنیادهای ملیت در آغاز دوره صفویه نیز، از موضوعات مطرح شده است که به اعتقاد نویسنده، عنصر ملیت با مذهب تشیع ترکیب شده و استقلال و عظمت ایران هویتی دوباره یافته است.به طور کلی، طلوع فکری صفویان، تأثیر مذهب شیعه و اصلاحات فرهنگی و اجتماعی عهد صفوی، از موضوعات مورد بحث در این مقاله است.

در مقاله پنجم، به اندیشه سیاسی در عصر مشروطیت پرداخته شده است. «مؤلفه های حکومت در اندیشه سیاسی مکتب نجف» ، عنوان این مقاله است که نویسنده آن مظفر نامدار است.نویسنده با معرفی آخوند خراسانی به عنوان مظهر این مکتب فکری، عقاید و دیدگاههای او را در شش موضوع زیر بررسی نموده است:

1.تأسیس حکومت بر مبنای ارزشهای جامعه،

2.انتخاب کارگزاران سالم و کارآمد،

3.برنامه ریزی برای رشد و توسعه کشور،

4.حفظ استقلال سیاسی اقتصادی و نفی رابطه سلطه،

5.گسترش عدالت اجتماعی و جلب مشارکت مردم،

6.حفظ تمامیت ارضی کشور.

در مقاله ششم، بررسی اندیشه سیاسی سید حسن مدرس با عنوان «تفکرات سیاسی سید حسن مدرس» از محمدرضا معتضدیان، مطرح گردیده است.نویسنده در این مقاله، با بررسی تحولات فکری مشروطه که نمایانگر نخستین رویارویی فرهنگ اسلامی و غرب است، استبدادزدایی و توسعه، و نوگرایی را دو فرایند اصلاح گرایانه مدرس ذکرمی کند و شیوه مبارزه و اندیشه ورزی او را بر این دو مبنا یادآور می شود.او در این راستا، اتحاد دین و سیاست، قانونگرایی و مجلس گرایی را در اندیشه مرحوم مدرس و موضوعات جمهوریت و ملیت گرایی را در دیدگاه او بررسی نموده است.

اندیشه سیاسی شیعه در عصر حاضر، موضوع دیگری است که در مقاله هفتم طرح شده است که عنوان آن «بینش اجتهادی در انقلاب اسلامی ایران (1332 1357)» است.نویسنده این مقاله محمد شفیعی فر است که ضمن بررسی عوامل فکری انقلاب اسلامی، اصول و مبانی فکری آن را نفی نظام موجود، رد اندیشه ها و مکاتب مادی و التقاطی، و اثبات جامعیت اسلام برای تعویض پایه های ارزشی جامعه ایده آل به جای رژیم سلطنتی موجود می داند.به گفته وی، اندیشه ولایت فقیه در این راستا قرار دارد که امام (ره) در قالب حکومت اسلامی مطرح کرده است.

در بخش آخر کتاب، متن رساله آقا نجفی اصفهانی در مورد ولایت فقیه آورده شده، که برای ریشه یابی نظریه ولایت فقیه، رساله ای جامع و مفید به نظر می رسد.

تأملی در معنای ولایت فقیه از نظرگاه اسلام.

ناصر، جهانشاه.چاپ دوم: تهران، سازمان آموزش و انتشارات انقلاب اسلامی، 144.1362 ص.

این کتاب از مباحث متعددی درباره ولایت فقیه تشکیل شده است.بررسی معانی ولایت، اولین بحث نویسنده است، که معنای ولایت را در قرآن پی می گیرد.ضلالت و خسران مبین، نتیجه ولایت شیطان است.الله، ولی صالحین و متقین و مؤمنین است و حق تعالی، ولی و بصیر حقیقی است .

به بیان نویسنده، ولایت را می توان به ولایت ارث و نصرت تقسیم کرد.او می افزاید که ولایت (به کسر واو) بر خلاف ولایت (به فتح واو)، اعطایی از طرف مخلوق است.ولی خدا چند صفت دارد: لا خوفی، لا حزنی، ایمان، تقوا، صالح بودن، مقابله با اولیای شیطان و یاری مستضعفین .نویسنده در خصوص ایمان، به یکصد و پنجاه آیه قرآنی اشاره می نماید.

مؤلف، سپس به صفات اولیای الهی از دیدگاه معصومین (ع) اشاره می نماید و می گوید که حدود شمول و نفوذ ولی فقیه هم مال و هم جان آحاد مردم را شامل می شود، به شرطی که شرایط ولایت و فقاهت را داشته باشد.

تحقیقی پیرامون ولایت فقیه.

طاهری، حبیب الله.چاپ اول: قم، دفتر انتشارات اسلامی، 333.1368 ص.

کتاب حاضر از پیشگفتار، مدخلی بر کتاب و نه فصل تشکیل شده است.نویسنده مدعی است که با استنباط از آیات و روایات، به اثبات ولایت فقیه می رسد، نه آنکه بخواهد ولایت فقیه را با آیات و روایات اثبات کند.

طاهری در «مدخلی بر کتاب» ، ده نکته را مطرح می کند.وی در این نکات، به واژه شناسی «ولایت» و «فقیه» ، بیان سه منصب مرجعیت در احکام، قضا و حکومت برای پیامبر (ص) و ائمه (ع) و به تبع آن برای فقیه، اقسام ولایت (تکوینی و تشریعی)، رد دیکتاتوری فقیه، انواع حکومت، مولی علیه و انواع آن (اشخاص، اموال، امور)، اصل «لاطاعة للمخلوق فی معصیة الله» و توضیح لفظ امام می پردازد.

فصل اول، «اصل آزادی و استقلال» نام دارد.طاهری می نویسد از آنجا که ولایت فقیه در موارد اعمال ولایت، مستلزم محجوریت ملت می باشد، لازم است سؤال شود که اصل اولی در انسان، حریت است یا رقیت و تحت سلطه بودن.طاهری می پذیرد که اصل اولی در انسان حریت است، مگر اطاعت از خداوند و اطاعت از فقیه همانا برگشت به اطاعت از خداوند است.وی نتیجه می گیرد که رأی مردم، تنها در حد پذیرش و اعلان وفاداری محترم است، نه در اصل اعطای ولایت و مقام رهبری.در فصل دوم، طاهری به ولایت تکوینی و تشریعی پیامبر (ص) و ائمه (ع) می پردازد و توضیح می دهد که ولایت فقیه، از باب ولایت تشریعی است.در بحث از ولایت تکوینی، نویسنده به تعریف و دلایل آن و ذکر چند نمونه از ولایت تکوینی می پردازد.در ادامه تشریح ولایت تکوینی و اثبات آن برای پیامبر (ص) و ائمه (ع)، طاهری به این نکته اشاره می کند که چگونه است که یک انسان به مقام والای ملکوتی نایل می شود.لذا به ریاضتهای مشروع و نامشروع اشاره می کند، و در این باره به بحث «غلو» می پردازد.وی نتیجه می گیرد که اعتقاد به ولایت تکوینی، غلو نخواهد بود.در ادامه، نویسنده به تعریف و ذکر اقسام ولایت تشریعی می پردازد و هر یک را توضیح می دهد.

«حکومت در اسلام» ، عنوان فصل سوم است.نویسنده در بحث از ضرورت حکومت در اسلام، آن را در دو بخش مورد بررسی قرار می دهد.در بخش اول، به روایات موجود در این زمینه اشاره می کند، و در بخش دوم، به دو کتاب فقهی می پردازد و نظر آنها را درباره حکومت در اسلام مورد بررسی قرار می دهد.کتابهای شرایع محقق حلی و نهایه شیخ طوسی، کتب مورد بررسی طاهری هستند .وی در بخش اول، درباره حکومت در اسلام به مباحث صلاة، حج، جهاد، حدود، قضاء، نکاح، طلاق، ظهار، لعان، ایلاء و امر به معروف و نهی از منکر می پردازد و اصولی را که با حکومت در ارتباطاند ذکر می کند.

«شرایط حاکم در اسلام» ، فصل چهارم کتاب را به خود اختصاص داده است که نویسنده در آن شرایط حاکم را ذکر کرده، آنها را توضیح می دهد.به نظر او عمده شرایط برای حاکم، موارد زیر است: 1.اسلام، 2.عقل، 3.قدرت و حسن تدبیر، 4.علم و فقاهت در دین، 5.عدالت (دیدگاه اهل سنت و تشیع در مورد عدالت، بررسی می شود)، 6.مرد بودن، 7.طهارت مولد.

موضوع فصل پنجم چنین است: «تعیین حاکم به نصب است یا به انتخاب؟» .نویسنده، این نکته را منشأ جدایی بین تسنن و تشیع می داند که از سقیفه بنی ساعده شروع شد.وی اشاره می کند که نزد اهل سنت، چهار طریق برای تعیین امام وجود دارد: 1.نصب، 2.بیعت و اجماع اهل حل و عقد، 3.استخلاف، 4.غلبه.طاهری به نقل از علامه حلی در تذکرة الفقهاء، سه طریق اول را مورد بررسی قرار داده و رد نموده است.

کلمات کلیدی
کتاب  |  اسلام  |  حکومت  |  اندیشه  |  حکومت اسلامی  |  سیاسی  |  انقلاب اسلامی  |  اندیشه سیاسی  |  اندیشه‌های سیاسی  | 
لینک کوتاه :