ابوجعفر احمد بن هلال، معروف به «عبرتایی»، گاه به «عبرتایی کرخی» نیز نامیده می شود. او از اصحاب امام هادی و عسکری علیهماالسلام بود که از دوران امام رضا علیه السلام تا سال هفتم غیبت صغرا را درک کرد. در سال 180 ه. در «عبرتا»، یکی از روستاهای بزرگ نواحی نهروان در منطقه «اکاف» بین بغداد و واسط، متولد شد و در سال 267 ه. در سن 87 سالگی در بغداد وفات یافت. وی از طائفه «بنی جنید» بود که دانشمندان شیعی و سنّی بسیاری از این طائفه ظهور کرده اند و چون وی در محلّه شیعه نشین کرخ در بغداد سکونت داشت، او را «کرخی» نیز نامیده اند.
درباره اجداد و اوضاع خانوادگی او گزارشی در منابع تاریخی دیده نمی شود؛ چنان که از دوران کودکی او نیز اطلاعی در دست نیست، ولی بیشتر دوران تحصیل او در بغداد سپری گردید و در آنجا با افرادی همچون ابومحمّد شریعی و ابوجعفر محمّد بن علی شلمغانی و محمّد بن عثمان بن سعید (سفیر دوم امام زمان) هم بحث شد و در محضر امامان هادی و عسکری علیهماالسلام ، دانش فراوان اندوخت. وی به محضر حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام ، امام هشتم شیعیان امامیه، تشرّف یافت، ولی به خاطر ملازمت ممتد نزد امامان بعدی و استماع روایات و نقل از آن ها و استفاده از محضر درسشان در زمره عالمان بزرگ شیعه در آن عصر محسوب می گردد.
علمای علم رجال حیات علمی و معنوی او را به دو دوره تقسیم کرده اند: دوره اول، که بخش عمده حیات او را تشکیل می دهد، یعنی همان مدت طولانی او که در ملازمت با دو امام بزرگ شیعی سپری شد، همراه با صلاح و سداد و تقوا و درست کاری بود. ولی دوره دوم، که اواخر عمر او را تشکیل می دهد و در واقع هم زمان با حیات دو امام یازدهم و دوازدهم شیعی بوده، همراه با تردید و مذمّت و انکار و طرد و لعن گزارش شده است. او احتمالاً به لحاظ کبر سن و پشتوانه علمی، که در اثر شاگردی نزد امامان یاد شده حاصل کرده بود، در زمان امامت امام یازدهم ادعای بابیت کرد و از این رو، به طور مکرّر مورد مذمّت آن امام قرار گرفت.
او پس از وفات امام یازدهم، اگرچه امامت حضرت حجة بن الحسن (عج) و نیابت نایب اول او، یعنی عثمان بن سعید عمری، را پذیرفت، ولی در ادامه، از پذیرفتن نیابت نایب دوم ایشان، یعنی محمّد بن عثمان خودداری نمود و به همین دلیل، توقیعی در لعن و طرد او از ناحیه مقدّسه صادر گردید. وی پس از آنکه نیابت نایب دوم را انکار کرد و خود ادعای نیابت نمود، در اواخر عمرش، مسلک صوفیه را در پیش گرفت و 54 حج گزارد که بیست بار آن با پای پیاده بود. او درباره نیابت محمّد بن عثمان می گفت: «من چیزی درباره وی نشنیده ام، اما درباره پدرش عثمان شنیده ام؛ اگر درباره پسر هم یقین داشتم اطاعت می کردم. گفتند: غیر از تو کسان دیگری شنیده اند، گفت: أنتم و ما سمعتم (یعنی شما را با گفته هایتان.)
نجاشی پس از اینکه او را «صالح الروایه» معرفی کرده، گفته است: در بین احادیث او هم روایات خوب و هم روایات نادرست وجود دارند. همچنین به گفته نجاشی، وی به دلیل ادعای بابیت، از سوی امام عسکری علیه السلام مورد مذمّت های فراوان قرار گرفته و توقیعاتی نیز بین او و امام عسکری علیه السلام مراسله شده است.
شیخ طوسی در فهرست خود، وی را «غالی» و متهم در دین معرفی کرده، اما با این حال، اذعان کرده است که بیشتر اصول اصحاب امامیّه از وی روایت شده اند.
ابن غضائری و ابن داود و علاّمه حلّی در روایات او توقّف کرده اند، مگر روایاتی که وی از حسن بن محبوب (م 224 ق) و محمّد بن ابی عمیر (م 217 ق) نقل کرده است.
همچنین گاهی وی را «ناصبی» و زمانی او را از کسانی قرار می دهند که بر امام باقر علیه السلام وقف کرده اند. با این همه، علمای عظام و مشایخ بزرگی را می بینیم که احادیث او را در مدارک روایی خود نقل کرده و بر آن ها اعتماد می کنند. از این رو، مرحوم میرزای نوری با توجه به تناقض گزارش ها درباره شخصیت احمد بن هلال، خود را ناچار به جمع بندی و ذکر توجیهاتی در این زمینه می بیند.
از جمله استادان او، حسن بن محبوب و ابن ابی عمیر است، و از جمله شاگردان او عبداللّه بن جعفر حمیری، عبداللّه بن العلاء المذاری و حسین بن احمد مالکی. از جمله آثار او، دو کتاب یوم و لیله و کتاب النوادر (تازه ها) هستند که بیشتر اصحاب حدیث این دو کتاب را شنیده اند و بر محتوای آن ها اعتماد کرده اند.
جستجو در قاموس نور