روند تاریخی انقلاب اسلامی

شاه پس از استعفای دکتر امینی، اسدالله علم، یکی از نزدیک ترین افرادش را جانشین وی ساخت و از این طریق، قدرت را به طور کامل در دست گرفت. او برای جلب اطمینان و حمایت آمریکاییان ناگزیر بود برنامه اصلاحات مورد نظر آن ها را اجرا کند. دولت علم که مأمور اجرای برنامه ها شمرده می شد، در مهر ماه 1341 تصویب طرح انجمن های ایالتی و ولایتی جدید را اعلام کرد و متن آن را منتشر ساخت. در این طرح، برخلاف قانون اساسی، شرایط انتخاب کنندگان و انتخاب شوندگان تغییر کرده بود، قید اسلام در شرایط نامزدها و رأی دهندگان به چشم نمی خورد، سوگند به کتاب آسمانی، جای سوگند به قرآن را گرفته بود و برای نخستین بار، به زنان حق رأی داده شده بود. رژیم شاه با این تصویب نامه اهداف زیر را دنبال می کرد :

1 تضعیف روحانیت و تقویت عمال بیگانه

رژیم شاه با این مصوبه، اندیشه تداوم و تشدید سیاست تضعیف روحانیت را در سر می پروراند، سیاستی که با رحلت آیت الله بروجردی از همیشه نمایان تر شده بود. شاه در سوگ این مرجع بزرگ تنها به علمای نجف، پیام تسلیت مخابره کرد تا این تصور را ایجاد کند که دیگر کانون مرجعیت در ایران نیست و عالمان قم پایگاه گذشته خود را از دست داده اند.

شاه، حتی در پاسخ به تلگراف اعتراض آمیز مراجع قم به این مصوبه، آنان را حجت الاسلام خطاب کرد. ⁽¹⁾

برداشتن قید اسلام از شرایط انتخاب کنندگان و انتخاب شوندگان و قرار دادن سوگند به کتاب آسمانی به جای قرآن، اقدامی در جهت تقویت بیگانگان و غیر مسلمانان در کشور به شمار می آمد و به گروه های صاحب نفوذ غیر مسلمان، که عملا سیاست کشور را در اختیار داشتند، فرصت می داد تا موجودیت خود را اعلام دارند. امام خطر نفوذ صهیونیست ها و عمال بهایی آن ها در ایران را بارها تذکر داده بود. حامد الگار با اشاره به این مطلب چنین می نویسد:

علت مخالفت آیت الله خمینی با این قوانین آن بود که شرط سوگند خوردن به قرآن برای اعضای انجمن ها حذف شده بود و این نگرانی وجود داشت که اقدام فوق راه را برای مشارکت بهاییان در حیات سیاسی کشور هموار سازد ⁽²⁾.

امام خمینی در پاسخ به نامه اصناف شهرستان قم، در همین زمان، چنین می فرماید:

این جانب حسب وظیفه شرعیه به ملت ایران و مسلمین جهان اعلام خطر می کنم. قرآن کریم و اسلام در معرض خطر است. استقلال مملکت و اقتصاد آن در معرض قبضه صهیونیستها است که در ایران به حزب بهایی ظاهر شدند... تلویزیون ایران پایگاه جاسوس یهود است ⁽³⁾.

2 ارزیابی رژیم از قدرت روحانیت

آیت الله بروجردی با اصلاحات ارضی مورد توصیه آمریکا مخالف بود. پس از رحلت وی، رژیم برای طرح مجدد اصلاحات یا به تعبیر دیگر انقلاب سفید، به ارزیابی مجدد از قدرت روحانیت نیاز داشت.

پیش از روی کار آمدن اسدالله علم، علی امینی نخست وزیر وقت، برای اجرای اصلاحات و کسب حمایت روحانیان از اقداماتی که قصد انجام آن را داشت، به قم آمد و با علما دیدار کرد . پس از برکناری وی، برای اسدالله علم نیز آگاهی از میزان نفوذ و قدرت روحانیان اهمیت داشت، از این روی، طرح انجمن های ایالتی و ولایتی را به تصویب رساند. تصویب این طرح، میدانی برای ارزیابی قدرت روحانیت و شناسایی عناصر مبارز و انقلابی حوزه های علمیه، مجامع مذهبی و بازار و دانشگاه بود تا بتواند در مرحله بعدی مبارزه، فعالیت آنان را تحت نظر و کنترل قرار دهد ⁽⁴⁾.

البته رژیم انتظار مخالفت و مقاومت شدید نداشت و تصور می کرد با فوت مرجع قدرتمند آیت الله بروجردی، رهبری روحانیت دچار تفرقه و پراکندگی است و آنان قدرت اقدام یکپارچه ندارند، ولی بر خلاف انتظار رژیم، مخالفت، قاطع و شدید بود.

آیت الله خامنه ای در خاطرات خود می فرماید:

در آن زمان، دستگاه با یک حادثه غیر منتظره روبه رو شده بود، یک حادثه ناشناخته، و اصولا نمی دانست آن چه دارد پیش می آید چیست و ابعادش چه می باشد و در آینده چه خواهد شد و اصلا نمی توانست آن را تصور کند... روحانیون در هیچ امری تا آن روز به صورت عمومی و دسته جمعی حضور نداشتند. بنابراین، دستگاه حق داشت که کنه قضایا را درک نکند. ⁽⁵⁾

به هر روی، واکنش روحانیت در مخالفت با تصویب نامه سبب شد تا در جریان «انقلاب سفید» شاه به طور مستقیم وارد میدان شود.

3 گسترش بی بندباری در پوشش اعطای حق رأی به زنان

اعطای حق رأی به زنان، یکی از بخش های تصویب نامه بود که از نظر طرفداران شاه اهمیت بسیار داشت و اشرف پهلوی (خواهر شاه) آن را مهم ترین تحول تاریخی برای زنان می خواند . ⁽⁶⁾

ورود بانوان به صحنه های اجتماعی، در حالی که زنان نیز همانند مردان از ابتدایی ترین حقوق انسانی محروم بودند، ماهیتی جز فریب و به فساد کشاندن آن ها نداشت. در کشوری که انتخابات آزاد وجود نداشت و فهرست کاندیداها به وسیله دولت و ساواک تعیین می شد، رأی دادن یا راه یافتن زنان به مجلس چه اهمیتی داشت؟

مخالفت با تصویب نامه، نه مخالفت با آزادی زنان، بلکه مخالفت با توسعه فساد بود. امام خمینی اعلام داشت:

ما با ترقی زن ها مخالف نیستیم، ما با این فحشا مخالفیم، با این کارهای غلط مخالفیم . مگر مردها در این مملکت آزادی دارند که زن ها داشته باشند؟ ! مگر آزادی مرد و آزادی زن با لفظ درست می شود ⁽⁷⁾.

و در جای دیگر چنین می فرماید:

ما می گوییم زن ها را به اسم آزادی و ترقی به فساد نکشید و منحرف نسازید. شما حساب کنید در این بیست و چند سالی که از این کشف حجاب مفتضح می گذرد چه چیزی عاید زن ها شده، چه چیزی عاید مردها شده و چه چیزی عاید این مملکت گردیده است ⁽⁸⁾.

واکنش امام خمینی در برابر تصویب نامه

امام خمینی که در پی فرصتی برای آغاز یک تحول بنیادین در نظام سیاسی بود، مبارزه خود را از همین نقطه آغاز کرد. به دنبال اعلام تصویب نامه انجمن های ایالتی و ولایتی در جراید، بی درنگ علمای طراز اول قم را به نشست و گفت وگو پیرامون تصویب نامه دعوت کرد و ساعتی بعد، اولین نشست علمای قم در منزل مرحوم حاج آقا مرتضی حائری انجام شد ⁽⁹⁾.

افزون بر این، امام در راستای به صحنه کشاندن دیگر روحانیان، ایجاد همبستگی میان آنان و گسترش مبارزه در میان دیگر نیروهای اجتماعی، ضمن افشای فعالیت های ضد مذهبی رژیم، با سخنرانی، صدور اعلامیه های متعدد و ارسال نامه ها و پیک های بسیار برای شخصیت های سیاسی و روحانی شهرها، تحرکی گسترده را آغاز کرد.

واکنش شدید روحانیان و پیروان آنان، سرانجام سبب عقب نشینی دولت از مفاد خلاف شرع و غیر قانونی تصویب نامه شد و شاه برای حفظ حریم خود، از این مسأله بیزاری جسته، دولت علم را مسؤول معرفی کرد.

هر چند رژیم، اندیشه ارتجاعی خواندن روحانیان مخالف با طرح را در سر می پروراند، ولی امام با زیرکی خاصی، از محدود ساختن مخالفت خود به تصویب نامه، خودداری کرد و ضمن افشاگری علیه دستگاه حاکم، تعطیلی مجالس شورا و سنا، سلب آزادی مطبوعات و دخالت صهیونیست ها در امور سیاسی اقتصادی کشور را مورد اعتراض قرار داد.

پی نوشت ها:

.1 حمید روحانی، پیشین، ص .151

.2 حامد الگار، سلسله پهلوی و نیروهای مذهبی به روایت تاریخ کمبریج، ص .305

.3 حمید روحانی، پیشین، ص .178

.4 همان، ص .210

.5 گذری بر نهضت امام از زبان مقام معظم رهبری، مجله 15 خرداد، ش 14، بهار 1373، ص .67

.6 عبدالرضا هوشنگ مهدوی، انقلاب ایران به روایت رادیو بی بی سی، طرح نو، تهران، 1372، ص .115

.7 صحیفه نور، ج اول، ص .80

.8 حمید روحانی، پیشین، ص 200، صحیفه نور، ج اول، ص .19

.9 حمید روحانی، همان، ص .178