به معنی عام، هر نقاشی به قطع کوچک است. کلمه از واژه لاتین می نیوم (2) مشتق شده است، و آن کلمه برای رنگ آمیزی قرمز در قرون وسطی در نسخه های مذهب بکار رفته است. سه نوع عمده از مینیاتور را ممکن است نام برد: مینیاتورهای ایرانی و هندی که شامل تصویرها و تذهیب کاری نسخه های داستانها است، تذهیب های نسخه های اروپایی قرون وسطی، که در آنها شخصیت های مذهبی و رویدادهای دینی در رنگ های درخشان، طلا و نقره تصویر شده، و حتی گاه در چهارچوب یک خط اصلی قرار گرفته است، و سرانجام تصویرهای کوچک اروپایی و آمریکایی که با روغن نقاشی و یا با رنگ های آبی بر روی کاغذ، مقوای نازک، پوست گوساله، پوست مرغ، آهن، عاج یا میناکاری بر روی آهن تصویر یا حک شده است.
از مهم ترین استادان مینیاتور، هنس هولبین (3) در آلمان، جان اسمارت (4) ، نیکولاس هیلارد (5) ، سامیوئل کوپر (6) ، و ریچارد کاسوی (7) در انگلستان، ژان و فرانسواکلوئه (8) ، جی. بی. جی آوگوستین (9) ، وژان آنوره فراگونار (10) در فرانسه، شارل ویلسن پیل (11) ، ادوارد گرین مالبن (12) ، و رابرت فیلد (13) ، در ایالات متحده.
الف: مینیاتورسازی در ایران
چنانکه یاد شد، «مینیاتور» عبارت از هر تصویر یا شکلی که در مقیاس کوچک ساخته باشند . همین طور گفته اند که: مینیاتور (در نقاشی) عبارت از تصویر کوچکی است که در پرداختن آن ریزه کاری بکار رفته باشد.
و آن در حقیقت نوعی نقاشی است که خاص مشرق زمین (چین و ژاپن و بویژه ایران) است، که در آن قواعد علم مناظر و مرایا (نورشناسی) و کالبدشناسی رعایت نمی شود (14) ، و رنگ آمیزی در آن جنبه تزیینی دارد، و جزئیات آن با ریزه کاری های خاص نشان داده می شود .
تاریخچه. وقتی که شاه اسماعیل در سال 916 ه ق./1510م. هرات را تسخیر کرد، بهزاد هنوز نقاش دربار هرات بود. شاه اسماعیل بهزاد و عده یی دیگر از نقاشان را با خود به تبریز برد. گفته اند که شاه مذکور آنقدر بهزاد را گرامی می داشت که او را به نصف مملکت خود معاوضه نمی کرد. این نقاش مشهور تا زمان پیری (سال 928 ه.ق. /1522م). به کار خود ادامه داد و ریاست کتابخانه سلطنتی را که در حقیقت فرهنگستان هنر یعنی نقاشی، خوشنویسی و صحافی بود بعهده داشت.
مینیاتوری بسیاری زیبا و جالب توجه که منظره جنگ شتران را نشان می دهد در تصرف دولت ایران است که می گویند بهزاد در سن 70 سالگی آنرا کشیده. اگرچه عده زیادی از صنعتگران به دربار صفوی در تبریز منتقل شدند، ولی بعضی از آنان در هرات ماندند و سبک مخصوص خود را ادامه دادند. بسیاری از مینیاتورهای عالی هرات پس از رفتن بهزاد ساخته شده این صنعتگران به ریزه کاری که از خصایص سبک تیموری است اهمیت بسیار می دادند. این توجه به جزئیات اشیاء مانند قالی، کف اطاق، لباس و تزئینات معماری نقاشیهای هرات را در میان بزرگترین مینیاتورهای ایران قرار می دهد و ثابت می کند که بهزاد تنها نقاشی بزرگ هرات نبود و رقبایی نیز داشته است. سبک جدیدی که در زمان سلطنت شاه طهماسب توسعه یافته به عقیده بسیاری مینیاتورسازی را به منتهی درجه ترقی رسانید. در اوایل پادشاهی او بهزاد در قید حیات بود. آقامیرک از شاگردان بهزاد و از دوستان نزدیک سلطان بود. یکی از شاگردان وی که سلطان محمد نام داشت به مقام نقاش باشی دربار رسید و پیشوای عده یی از نقاشان معروف گردید. سلطان محمد به شاه جوان درس نقاشی می داد. سه سال بعد از جلوس به تخت سلطنت یک نسخه شاهنامه برای شاه طهماسب تهیه گردید که 256 تصویر داشت. این کتاب در تصرف بارون ادوارد روتشیلد (15) در پاریس است. و نقاشی آن به سلطان محمد نسبت داده شده است. کارهای این استاد از حیث تنوع، رنگ آمیزی نقشه، ترکیب و نیز از نظر توجه مخصوص به ریزه کاری مشهور است. نقاشیهای زمان صفوی روی هم رفته از کارهای بسیار ریز عصر تیموری درشت تر می باشد. با وجود این در بعضی از مینیاتورهای صفوی بقدری دقت در نمودن لباس بعمل آمده که حتی نقشه پارچه بخوبی نمایانده شده. عمامه نخستین شاهان صفوی دور کلاهی پیچیده شده به طوری که نوک کلاه از وسط عمامه بیرون می آمد.
این قسم کلاه و عمامه مخصوص خاندان صفوی بود. نوک آن در اوایل همیشه قرمز رنگ بود، ولی بعد رنگهای دیگر نیز در مینیاتورها دیده شده و بسر گذاردن آنها متداول گردیده. تاریخ یک مینیاتور را می توان اغلب از شکل عمامه و لباس تعیین کرد. یکی از معروفترین مجموعه های نقاشی ایران نسخه مصور خمسه نظامی است که اکنون در موزه بریتانیاست. تصاویر این کتاب بوسیله نقاشان مشهور دربار برای شاه طهماسب. وقتی که در حدود بیست سالگی بود، تهیه گردیده . نام اشخاص ذیل زیر مینیاتورهای آن دیده می شود. آقامیرک، سلطان محمد، میرزاعلی، مولانا مظفرعلی و میرسیدعلی. این اشخاص مشهورترین نقاشان عصر خود بودند و در این یک جلد کتاب شاهکارهای هر پنج تن هنرمند جمع آوری شده. چهارده تابلو نقاشی اصلی آن کتاب بوسیله لارنس بینیون (Binyon Lawrence) چاپ رنگی شده و انتشار یافته است. علاوه بر این ها، 396 ورق این کتاب دارای حاشیه تزیین شده بسیار اعلی از طلا می باشد که نقش آن اشکال حیوانات و گل و غیره است. در میان گروه استادان فنی، میرسید علی مقامی بلند دارد، چه وی در تجسم مناظر زندگانی طبیعی و زندگی دهقانی یدی طولی داشته. حیوانات را شبیه به اصل کشیده، چادر را به طرزی زیبا تزیین نموده و هنرمندی صنعتگر حقیقی در اشکال گل و پرنده و اشیای دقیق دیگر مشهود است. همایون پادشاه هند پس از شکست خوردن از افغان به دربار شاه طهماسب گریخت و شاه ایران از او پذیرایی مجلل کرد. او چند سال در دربار شاه طهماسب اقامت نمود و به هنگام بازگشت به محل حکمرانی خود، میرسید علی را که در تبریز با او آشنا شده بود و نیز عبدالصمد شیرازی را با خود برد. این دو هنرمند که در خدمت همایون به هند رفتند، مؤسس سبک مخصوص هنر مغول در شمال هندوستان شدند. بوسیله نقاشی های آنان، سبک جدید از ترکیب عناصر نقاشی ایرانی و مناظر و تصاویر هندوستان ایجاد گردید. تصاویر زمان شاه طهماسب معمولا مناظری از شاهکاری های ادبی قدیم ایران است، مانند شاهنامه فردوسی، خمسه نظامی، اشعار سعدی، حافظ و یوسف و زلیخای جامی. علاوه بر مصور ساختن کتب، تصاویر و نقاشی های جداگانه نیز کشیده می شد. بسیاری از اینها تصویر جوانان خوش اندام است که جامه یی زیبا در بردارند و بعضی از آنها ممکن است تصویر خود شاه طهماسب باشد. از کارهای دیگری که در این زمان به درجه عالی رسید، تزیین حاشیه صفحات کتب بود. در این حاشیه ها درخت، گل و حیوانات به رنگ طلا و نقره در زمینه رنگی کشیده شده و معمولا جداگانه ساخته و تهیه می شد و بعدا به صفحه های کتاب متصل می گردید. در اواخر سلطنت شاه طهماسب نقاشی بنام استاد محمدی شهرت یافت. می گویند که او پسر و شاگرد سلطان محمد بود. علاوه بر نقاشی هایی که وی کشیده، سبکی جدید و زیبا در نقاشی رنگی بوجود آورده است. از سوی دیگر، به سبب ظرافتی که وی در تصویرسازی انسان و جانوران بکار برده، شهرت دارد. در زمان شاه طهماسب سبک مهمی در نقاشی در بخارا ایجاد شد و به درجه عالی رسید. از هنرمندان مشهوری که در این شهر مشغول بودند، شیخ زاده و محمود مذهب مشهور هستند. می گویند شیخ زاده شاگرد بهزاد بود و مینیاتورهای بخارا به سبک کارهای استاد بزرگ مذکور است و آن برای رنگهای روشن مخصوصا رنگ قرمز روشن که در بسیاری مشهود است، معروف می باشد. عمامه هایی که در نقاشی های بخارا دیده می شود وصفی مخصوص دارند و دور کلاه مخروطی شکلی پیچیده شده اند که نوک آن از وسط عمامه بیرون است. شاه عباس معروف به «کبیر» از بزرگترین حامیان و مشوقان این صنعت بود، و خود نیز نقاشی می کرد. در تاریخ های زمان او اسم عده زیادی از نقاشان و خوش نویسان ذکر شده، ولی بسیاری از آنان مشهور نیستند. هنر مینیاتورسازی که در زمان شاه طهماسب به منتهی درجه ترقی خود رسیده بود، در این موقع رو به انحطاط رفت. هنرمندان عصر شاه عباسی وقت خود را به نسخه برداشتن از کتب صرف می کردند. از کتبی که در این عهد مکرر مصور و با مینیاتور تزیین می شده شاهنامه فردوسی است. تصویر اشخاص و نقاشی هایی از زندگانی روزانه و معمولی این زمان مرسوم گردید. تأثیر هنر اروپا در این دوره نیز مشهود می گردد. سعی شده که به جای سبک تزیینی مینیاتورهای نخستین، مناظر طبیعی و تصویر اشخاص و دورنما کشیده شود. روی هم رفته رنگ آمیزی این زمان با اینکه نوع تازه یی از رنگ های پرتقالی و بنفش بکار برده شده به خوبی دوره قبل نیست. وضع لباس در زمان شاه عباس تغییر می کند.
تصاویری که از بانوان این عصر کشیده شده آنان را معمولا با شالی نشان می دهد که روی سر کشیده اند. جامه هایی که همواره در مینیاتورها دیده می شود، قبایی بلند است که تا روی زمین می رسد، ولی در زمان شاه عباس کمرچینی که تا بالای زانو می رسید و روی آن کمربند می بستند، بعضی اوقات در مینیاتورها جای قبا را گرفته. لباس مردم معمولی و بازاری این زمان در بعضی مینیاتورها دیده می شود. از میان صنعتگران این دوره مشهورتر از همه رضای عباسی است. اگر چه او مینیاتورساز نیز بود، ولی بیشتر به جهت نقاشی رنگی معروف است. در این فن وی مؤسس سبکی مخصوص است و دست او در ترسیم خطوط منحنی بسیار قوی است. این خطوط با خطوط دیگر توأم شده و مخصوصا موی سر و ریش خوب نمایش داده شده است. موضوع هایی که کشیده اغلب تصاویر زوار دراویش و جوانان را نشان می دهد. سبک او بعد از وی مورد تقلید دیگران واقع گردید و بسیاری از صنعتگران به شیوه او نقاشی می کردند. یکی از پیروان معروف وی شفیع عباسی پسر اوست که در زمان شاه عباس دوم می زیسته است. باید دانست که در این ایام انحطاط شروع شده و صنعت نقاشی روی به انحطاط نهاده است.
پی نوشت ها:
Miniature.1
Minium.2
Hans holbein, the younger .3
John Smart .4
Nicholas Hilliard.5
Samuel cooper .6
Richar Cosway.7
Jean andFrancois Clouet .8
J.B.J.Augustin .9
Jean Honore Fragonard .10
Charles Wilson Peale .11
Edward Green Malbone .12
Robert Field. .13
.14 چون نقاشان این فن اصول مناظر و مرایا (یعنی نور شناسی) را نپذیرفته اند، لذا فواصل و نسبت های نقش ها غیر طبیعی به نظر می رسد، ولی چنان متناسب می نماید که خیره کننده است.
Baron Edouard Rothschild .15
جستجو در قاموس نور